M.Bagheri
مدیر کل تالار
مدیریت کل تالار
انديشه فتح ايران يا دست كم الحاق خوزستان به عراق از جمله سوداهاي خامي بود كه صدام حسين، ديكتاتور پيشين عراق، در مخيله خويش پرورانيد و درنتيجه يورشي دهشتناك را در 31 شهريور 1359 به سوي مرزهاي كهن ديار ايران آغاز كرد . آنچه موجب شد صدام در پي عملي كردن روياي ناپخته خويش برآيد و به هجوم عليه ايران دست يازد، باور اشتباهش بود كه گمان مي كرد ايران سربرآورده از انقلاب اسلامي سال 1357،ثبات سياسي و اجتماعي چنداني ندارد كه آمادگي دفاع داشته باشد .
برابر با تاريخ، صدام تلاشي افزون پيشه ساخت تا در كنار بهره جستن از همراهي ذهني و عملي دولتمردان بيشتر كشورهاي عربي، اقدام خويش را نزد مردمان عرب زبان سراسر گيتي، حتي عرب تباران ايران مشروع جلوه دهد . در اين خصوص، وي به اقدامات بسياري دست يازيد كه از آن جمله مي توان به كاربرد گسترده همراه با تبليغات فراوان ميراث هاي فكري و فرهنگي ايدئولوژي پان عربيسم اشاره كرد.
آنچه روشن است، اين كوتاه جستار را مجالي براي تبيين و تشريح كامل ايدئولوژي يادشده فراهم نيست، كه خود مثنوي هفتصد من كاغذي مي طلبد . آنچه مطمح نظر نگارنده است، بيان چگونگي و چرايي زايش تاريخي پان عربيسم و چگونگي كاربرد آن توسط دولتمردان عراق است و صدالبته در پايان مقاله، نتيجه اي كه از اين رهگذر عايد آنان شد نيز بررسي مي شود.
در آن روزگار، جاسوسان استعمارگر پير، انگلستان و بويژه تامس ادوارد لارنس (لارنس عربستان) با دادن مواعيدي چون ايجاد كشوري عربي در گستره جغرافيايي آبراه سوئز تا خليج فارس ياراي آن يافتند تا اعراب را كه از تسلط عثمانيان بر بخش بزرگي از سرزمين هاي عربي ناخشنود بودند، وادار به شورش كنند .
با پيروزي رزمندگان عرب در 3 اكتبر 1918 و ورود آنان به دمشق كه پاياني تراژيك بر سده هاي طولاني حكومت عثماني بود شوق و شوري زائدالوصف در اعراب پديدار شد،. اما اين شادكامي چندان نپاييد و نااميدي تلخي جايگزين آن شد . انگلستان و فرانسه كه به ياري اعراب توانسته بودند رقيب قديمي خويش، امپراتوري ديرينه سال عثماني را اسير سرپنجه زوال سازند، به جاي آن كه نظاره گر تولد ابركشوري عربي باشند، از مستملكات عربي امپراتوري عثماني، چندكشور مانند سوريه و لبنان به تحت الحمايگي فرانسه تراشيدند و فلسطين، اردن و عراق را به زير قيموميت انگلستان فرستادند .
تا اين هنگام، پان عربيسم با آن كه استعمارگران غربي در برپايي آن رياكارانه شركت جسته بودند، تنها نهضتي استقلال طلبانه به شمار مي آمد كه آرمانش آزادسازي نواحي عربي از سلطه تركان عثماني بود . اما وقوع رويدادهايي چنين، پيامدهايي به دنبال داشت كه از جمله آ نها مي توان به زايش پان عربيسم نوين يا ناسيوناليسم مدرن عربي اشاره داشت .
بايسته و شايسته است ياد شود نخستين ناسيوناليست هاي مدرن عرب عمدتا فلسطيني يا سوري بودند و چهره هاي برجسته اي چون حاج امين الحسيني، شكري القوتلي، جميل مَردم ميان آنان حضور داشتند . گرايش هاي سياسي اينان بيشتر در جهت ريشه كردن سلطه انگلستان و فرانسه نمو مي يافت .
با وجود اين، اندك زماني بعد دگرديسي شگفت آوري در انديشه بسياري از ناسيوناليست هاي عرب پديد آمد . اين تغيير طرز تفكر بويژه با به قدرت رسيدن يكي از قهرمانان مبارزه با دولت عثماني، ملك فيصل، در عراق كه البته با كمك دولت انگلستان و در پي شكست فيصل از فرانسويان در نبرد ميسلون انجام گرفت بيش از پيش تشديد شد . افرادي چون ساطع حصري، سامي شوكت، ميشل عفلق، صلاح الدين بيطار و خيرالله طفاح پان عربيسم بنياد گرفته بر پايه آرزوي استقلال سرزمين هاي عربي و تشكيل دولت عربي متحد را به پان عربيسم بنيان نهاده شده بر انديشه هاي ضدايراني مبدل ساختند .
اينان تلاش كردند نفرت از ايرانيان به افراد در سرزمين هاي گوناگون عربي آموزانده شود . آنچه هويدا مي نمايد، فلسفه اينان در الهام بخشيدن به نسل هايي از رهبران عرب چون جمال عبدالناصر كه منادي تغيير نام خليج فارس بود و صدام حسين كه عرب گرايي خود را با سفاكي نسبت به ايرانيان و كردها ابراز مي داشت، تاثيري افزون نهاد.
سامي شوكت نيز اعلام كرد «كتاب هاي تاريخي را كه سبب بي اعتباري اعراب مي شوند، بايد سوزاند و بزرگ ترين اثر در زمينه فلسفه تاريخ، نوشته ابن خلدون را هم نبايد مستثنا كرد» .
گفتني است كتاب ابن خلدون كه مندرجات ارزشمندش تا پيش از ظهور ژان باتيست ويكو در سده هفدهم ميلادي در اروپا نيز نظيري نداشت، فقط به آن جهت مورد چنين هجمه اي قرار گرفت كه اين انديشمند برجسته عرب در آن از ايرانيان به عنوان سرآمدان عرصه دانش تمجيد كرده و اقرار داشته بود كه نه تنها بيشتر دانشوران تاريخ اسلام ايراني بوده اند، بلكه بيشتر دانشمندان عرب تبار هم از لحاظ زبان و مهد تربيت و مشايخ استادان، ايراني بوده اند.
هيرو: وقتي اعراب خوزستان دليرانه در برابر صدام و لشكريانش ايستادگي كردند نه تنها آمال او بلكه آرزوي تمام پان عربيست ها بر باد رفت
ميشل عفلق هم كه مسيحي مذهب بود، به هويت اسلامي اعراب اعتنايي نكرده و در عوض به ترويج و تبليغ پان عربيسم خالصي همت گماشت كه با جوهره چيزي كه خود آن را روح العربيه مي خواند، سازگار باشد . وي كه اسلام را تنها به مثابه يك نهضت انقلابي عربي كه هدفش احياي عربيت بود، تبيين مي كرد آشكارا بزرگ ترين دشمن امت عرب را هم معرفي كرد: ايران.
پان عربيسم عربي در رژيم صدام حسين به مبتذل ترين گونه يعني شوونيسم افراطي سقوط كرد . بهترين گواه اين سقوط رساله خيرالله طلفاح، دايي صدام است كه با عنوان شرم آور «سه موجودي كه خدا نمي بايد مي آفريد: ايرانيان، يهوديان و مگس ها» منتشر شد.
دولت صدام به عراقي هاي خالص كه همسر ايراني داشتند پيشنهاد كرد در صورت طلاق آنان 2500 دلار پاداش دريافت دارند . صدام همچنين در دهه 1970 ده ها هزار ايراني تبار را از عراق اخراج كرد كه بسياري از آنان هم اكنون در ايران زندگي مي كنند . كردها نيز كه قومي ايراني به شمار مي آيند دشمني قهرآميز پان عربيستي صدام را با تمام وجود حس كردند . شگفت آن كه اعراب شيعي عراق هم با وجود آن كه اكثريت جمعيت عراق را تشكيل مي دادند، در چارچوب پان عربيسم صدامي قرار نگرفتند و تاوان سنگيني را به سبب خويشاوندي فكري و مذهبي خويش با ايرانيان پرداختند.
در 31 شهريور 1359، صدام به ايران حمله كرد و با اين كار رسما خط سير پان عربيسم را از مرحله نفرت عريان به مرتبه خشونت عريان رسانيد .
صدام همچنين با كاربرد اين ايدئولوژي موفق شد داوطلبان عرب از مليت هاي گوناگون چون مراكش، اردن، يمن، الجزاير، سودان، مصر و.. . را به ارتش خويش ملحق سازد ، هرچند بيشتر اين داوطلبان در سرزمين مادري خود افرادي فقير،كم مايه و بي سواد بودند كه در برابر دريافت پاداش، خدمت در ارتش عراق را پذيرا شدند.
با تمام اين اوصاف، كاربرد ايدئولوژي پان عربيسم سبب نشد صدام به كسب نتيجه دلخواه نايل شود . او و مشاورانش در آن توهم بودند كه اعراب خوزستان با شنيدن خبر ورود لشكريان عراق به ايران قيام مي كنند و به نيابت از ارتش صدام شهرها را به تصرف خويش در مي آورند و از صدام به عنوان رهايي بخش بزرگ استقبال مي كنند .
اما عرب هاي خوزستان از همان آغاز هجوم، دلاورانه در برابر صدام جنگيدند و به نيروهاي مسلح ايران فرصتي گرانبها دادند تا تجديد سازمان كنند . شايان توجه است كه تنها چندصد نفر از رزمندگان خرمشهر كه مدت ها در برابر متجاوزان مقاومت كردند، سرباز يا نظامي حرفه اي بودند و بقيه اهالي شهر و بسياري از آنان عرب بودند . درحقيقت، همان گونه كه ديليپ هيرو در كتاب، طولاني ترين جنگ، نگاشته است «وقتي اعراب ميهن پرست خوزستان دليرانه در برابر صدام و لشكريانش ايستادگي كردند نه تنها آمال او بلكه آرزوهاي تمام پان عربيست ها بر باد رفت.»
اين نكته را نيز نبايد از خاطر دور داشت كه همين اعراب خوزستان بودند كه در سراسر دوران جنگ و از جمله هنگام شكست حصر آبادان و در زمان آزادسازي خرمشهر دوش به دوش ديگر نظاميان ايران جنگيدند و درس عبرتي سخت به پان عربيست هاي سرخورده از اين ناكامي بزرگ دادند .
برابر با تاريخ، صدام تلاشي افزون پيشه ساخت تا در كنار بهره جستن از همراهي ذهني و عملي دولتمردان بيشتر كشورهاي عربي، اقدام خويش را نزد مردمان عرب زبان سراسر گيتي، حتي عرب تباران ايران مشروع جلوه دهد . در اين خصوص، وي به اقدامات بسياري دست يازيد كه از آن جمله مي توان به كاربرد گسترده همراه با تبليغات فراوان ميراث هاي فكري و فرهنگي ايدئولوژي پان عربيسم اشاره كرد.
آنچه روشن است، اين كوتاه جستار را مجالي براي تبيين و تشريح كامل ايدئولوژي يادشده فراهم نيست، كه خود مثنوي هفتصد من كاغذي مي طلبد . آنچه مطمح نظر نگارنده است، بيان چگونگي و چرايي زايش تاريخي پان عربيسم و چگونگي كاربرد آن توسط دولتمردان عراق است و صدالبته در پايان مقاله، نتيجه اي كه از اين رهگذر عايد آنان شد نيز بررسي مي شود.
زايش ايدئولوژي پان عربيسم و سير تاريخي آن
براساس آنچه اسناد و منابع تاريخي به دست مي دهند، پان عربيسم كه آرمانش تشكيل يك ابر كشور متحد عربي است، ريشه در شورش هاي اعراب عليه دولت عثماني در دوران نخستين جنگ جهاني دارد . در آن روزگار، جاسوسان استعمارگر پير، انگلستان و بويژه تامس ادوارد لارنس (لارنس عربستان) با دادن مواعيدي چون ايجاد كشوري عربي در گستره جغرافيايي آبراه سوئز تا خليج فارس ياراي آن يافتند تا اعراب را كه از تسلط عثمانيان بر بخش بزرگي از سرزمين هاي عربي ناخشنود بودند، وادار به شورش كنند .
با پيروزي رزمندگان عرب در 3 اكتبر 1918 و ورود آنان به دمشق كه پاياني تراژيك بر سده هاي طولاني حكومت عثماني بود شوق و شوري زائدالوصف در اعراب پديدار شد،. اما اين شادكامي چندان نپاييد و نااميدي تلخي جايگزين آن شد . انگلستان و فرانسه كه به ياري اعراب توانسته بودند رقيب قديمي خويش، امپراتوري ديرينه سال عثماني را اسير سرپنجه زوال سازند، به جاي آن كه نظاره گر تولد ابركشوري عربي باشند، از مستملكات عربي امپراتوري عثماني، چندكشور مانند سوريه و لبنان به تحت الحمايگي فرانسه تراشيدند و فلسطين، اردن و عراق را به زير قيموميت انگلستان فرستادند .
تا اين هنگام، پان عربيسم با آن كه استعمارگران غربي در برپايي آن رياكارانه شركت جسته بودند، تنها نهضتي استقلال طلبانه به شمار مي آمد كه آرمانش آزادسازي نواحي عربي از سلطه تركان عثماني بود . اما وقوع رويدادهايي چنين، پيامدهايي به دنبال داشت كه از جمله آ نها مي توان به زايش پان عربيسم نوين يا ناسيوناليسم مدرن عربي اشاره داشت .
بايسته و شايسته است ياد شود نخستين ناسيوناليست هاي مدرن عرب عمدتا فلسطيني يا سوري بودند و چهره هاي برجسته اي چون حاج امين الحسيني، شكري القوتلي، جميل مَردم ميان آنان حضور داشتند . گرايش هاي سياسي اينان بيشتر در جهت ريشه كردن سلطه انگلستان و فرانسه نمو مي يافت .
با وجود اين، اندك زماني بعد دگرديسي شگفت آوري در انديشه بسياري از ناسيوناليست هاي عرب پديد آمد . اين تغيير طرز تفكر بويژه با به قدرت رسيدن يكي از قهرمانان مبارزه با دولت عثماني، ملك فيصل، در عراق كه البته با كمك دولت انگلستان و در پي شكست فيصل از فرانسويان در نبرد ميسلون انجام گرفت بيش از پيش تشديد شد . افرادي چون ساطع حصري، سامي شوكت، ميشل عفلق، صلاح الدين بيطار و خيرالله طفاح پان عربيسم بنياد گرفته بر پايه آرزوي استقلال سرزمين هاي عربي و تشكيل دولت عربي متحد را به پان عربيسم بنيان نهاده شده بر انديشه هاي ضدايراني مبدل ساختند .
اينان تلاش كردند نفرت از ايرانيان به افراد در سرزمين هاي گوناگون عربي آموزانده شود . آنچه هويدا مي نمايد، فلسفه اينان در الهام بخشيدن به نسل هايي از رهبران عرب چون جمال عبدالناصر كه منادي تغيير نام خليج فارس بود و صدام حسين كه عرب گرايي خود را با سفاكي نسبت به ايرانيان و كردها ابراز مي داشت، تاثيري افزون نهاد.
كاربرد پان عربيسم در عراق
چنان كه گفته آمد، جنبه ضد ايراني پان عربيسم از زماني كه ملك فيصل در عراق به قدرت رسيد نمايان شد . شوربختانه نظام جديد سياسي و آموزشي عراق توانست انديشه ضد ايراني را به جريان اصلي آموزش و رسانه هاي گروهي عرب وارد كند . به عنوان نمونه، ساطع حصري كه در زمان هاي مختلف در سمت هايي چون مشاور وزير آموزش، مديركل آموزش و پرورش و رياست دانشكده حقوق عراق به فعاليت پرداخت، رساله اي را با عنوان آموزگاران ايراني كه براي ما مشكلات بزرگ ايجاد كرده اند، نگاشت . سامي شوكت نيز اعلام كرد «كتاب هاي تاريخي را كه سبب بي اعتباري اعراب مي شوند، بايد سوزاند و بزرگ ترين اثر در زمينه فلسفه تاريخ، نوشته ابن خلدون را هم نبايد مستثنا كرد» .
گفتني است كتاب ابن خلدون كه مندرجات ارزشمندش تا پيش از ظهور ژان باتيست ويكو در سده هفدهم ميلادي در اروپا نيز نظيري نداشت، فقط به آن جهت مورد چنين هجمه اي قرار گرفت كه اين انديشمند برجسته عرب در آن از ايرانيان به عنوان سرآمدان عرصه دانش تمجيد كرده و اقرار داشته بود كه نه تنها بيشتر دانشوران تاريخ اسلام ايراني بوده اند، بلكه بيشتر دانشمندان عرب تبار هم از لحاظ زبان و مهد تربيت و مشايخ استادان، ايراني بوده اند.
هيرو: وقتي اعراب خوزستان دليرانه در برابر صدام و لشكريانش ايستادگي كردند نه تنها آمال او بلكه آرزوي تمام پان عربيست ها بر باد رفت
ميشل عفلق هم كه مسيحي مذهب بود، به هويت اسلامي اعراب اعتنايي نكرده و در عوض به ترويج و تبليغ پان عربيسم خالصي همت گماشت كه با جوهره چيزي كه خود آن را روح العربيه مي خواند، سازگار باشد . وي كه اسلام را تنها به مثابه يك نهضت انقلابي عربي كه هدفش احياي عربيت بود، تبيين مي كرد آشكارا بزرگ ترين دشمن امت عرب را هم معرفي كرد: ايران.
پان عربيسم عربي در رژيم صدام حسين به مبتذل ترين گونه يعني شوونيسم افراطي سقوط كرد . بهترين گواه اين سقوط رساله خيرالله طلفاح، دايي صدام است كه با عنوان شرم آور «سه موجودي كه خدا نمي بايد مي آفريد: ايرانيان، يهوديان و مگس ها» منتشر شد.
دولت صدام به عراقي هاي خالص كه همسر ايراني داشتند پيشنهاد كرد در صورت طلاق آنان 2500 دلار پاداش دريافت دارند . صدام همچنين در دهه 1970 ده ها هزار ايراني تبار را از عراق اخراج كرد كه بسياري از آنان هم اكنون در ايران زندگي مي كنند . كردها نيز كه قومي ايراني به شمار مي آيند دشمني قهرآميز پان عربيستي صدام را با تمام وجود حس كردند . شگفت آن كه اعراب شيعي عراق هم با وجود آن كه اكثريت جمعيت عراق را تشكيل مي دادند، در چارچوب پان عربيسم صدامي قرار نگرفتند و تاوان سنگيني را به سبب خويشاوندي فكري و مذهبي خويش با ايرانيان پرداختند.
در 31 شهريور 1359، صدام به ايران حمله كرد و با اين كار رسما خط سير پان عربيسم را از مرحله نفرت عريان به مرتبه خشونت عريان رسانيد .
سود صدام از پان عربيسم
آنچه آشكار مي نمايد، صدام با به كار بردن سخيف ترين وجه ايدئولوژي پان عربيسم در جنگ عليه ايران توانست پشتيباني معنوي، مالي و نظامي بسياري از سران كشورهاي عربي را به دست آورد . ملك خالد، پادشاه وقت عربستان آشكارا از صدام خواست «اين ايراني هاي.. . را له كنيد» . خاندان آل سعود همچنين مقادير هنگفتي پول در اختيار صدام قرار داد . كويت هم نه تنها از نظر مالي به پشتيباني صدام پرداخت، بلكه مرزهاي هوايي خويش را براي بمب افكن ها و جنگنده هاي عراقي براي سهولت حمله به ايران باز گذاشت . شماري ديگر از كشورهاي عربي نيز كم و بيش به ياري رژيم صدام پرداختند.صدام همچنين با كاربرد اين ايدئولوژي موفق شد داوطلبان عرب از مليت هاي گوناگون چون مراكش، اردن، يمن، الجزاير، سودان، مصر و.. . را به ارتش خويش ملحق سازد ، هرچند بيشتر اين داوطلبان در سرزمين مادري خود افرادي فقير،كم مايه و بي سواد بودند كه در برابر دريافت پاداش، خدمت در ارتش عراق را پذيرا شدند.
با تمام اين اوصاف، كاربرد ايدئولوژي پان عربيسم سبب نشد صدام به كسب نتيجه دلخواه نايل شود . او و مشاورانش در آن توهم بودند كه اعراب خوزستان با شنيدن خبر ورود لشكريان عراق به ايران قيام مي كنند و به نيابت از ارتش صدام شهرها را به تصرف خويش در مي آورند و از صدام به عنوان رهايي بخش بزرگ استقبال مي كنند .
اما عرب هاي خوزستان از همان آغاز هجوم، دلاورانه در برابر صدام جنگيدند و به نيروهاي مسلح ايران فرصتي گرانبها دادند تا تجديد سازمان كنند . شايان توجه است كه تنها چندصد نفر از رزمندگان خرمشهر كه مدت ها در برابر متجاوزان مقاومت كردند، سرباز يا نظامي حرفه اي بودند و بقيه اهالي شهر و بسياري از آنان عرب بودند . درحقيقت، همان گونه كه ديليپ هيرو در كتاب، طولاني ترين جنگ، نگاشته است «وقتي اعراب ميهن پرست خوزستان دليرانه در برابر صدام و لشكريانش ايستادگي كردند نه تنها آمال او بلكه آرزوهاي تمام پان عربيست ها بر باد رفت.»
اين نكته را نيز نبايد از خاطر دور داشت كه همين اعراب خوزستان بودند كه در سراسر دوران جنگ و از جمله هنگام شكست حصر آبادان و در زمان آزادسازي خرمشهر دوش به دوش ديگر نظاميان ايران جنگيدند و درس عبرتي سخت به پان عربيست هاي سرخورده از اين ناكامي بزرگ دادند .
امير نعمتي ليمائي
جام جم
منبع : http://www.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100854703746جام جم